Schotse Tijden

Ruige kusten, dompige mistflarden en druilende regens in de Highlands. Corpulente mannen in kleurrijke kilts met opgeblazen doedelzakken vol slepende muziek. Een ruige whisky voor wie de tonen van turf en rook wil ruiken of een moute-zoete met de smaak van heide en honing. Op de muur van een gezellige overvolle pub een tekst die tot nadenken stemt: 'Empty barrels make the most noise'.

Schotland. Deze zomer bezochten we Edinburgh en omgeving. In de stad het Fringe-festival met honderden jonge artiesten die op straat en talrijke podia hun artistieke kunsten ten tonele voerden. Wat een historie met het indrukwekkende kasteel dat hoog uittorent boven de stad. De geschiedenis die geschreven is vanuit het imposante Holyrood Palace met zijn schitterende tuinen; nog steeds een officiële residentie van The Queen.

Midden in de Old Town van Edinburgh rijst de St. Giles Cathedral op. Een kathedraal met diepe sporen van de kerkgeschiedenis. Het standbeeld van de Schotse reformator John Knox loop je er niet ongezien voorbij. In 1540 werd hij tot priester gewijd om in latere jaren de grondlegger van de Presbyteriaanse kerk te gaan worden. Aly en ik woonden er op zondag een dienst bij. Een imposant orgel, een koor dat stil maakte met serene a capella gezongen liederen en een inspirerende overdenking van een aan de universiteit verbonden hoogleraar in de ethiek.

Hoe was het in de jaren-30 mogelijk dat het nationaal-socialisme zoveel mensen achter zich kreeg en er zo lang en door ze velen werd gezwegen? Is daar een les uit te trekken over hoe ook vandaag de dag mensen op social media of in het publieke debat zo fel van leer kunnen trekken en mensen, die van hen verschillen, daarbij beschuldigen en beschimpen of soms nog erger, bedreigen en beschadigen? De les die professor Boyd ons voorhield, ging over hoe in de populistische politiek maar ook in geradicaliseerde religieuze kringen wordt omgegaan met onzekerheid of twijfel. Als die zich voordoen, houden zij mensen voor nog hartstochtelijker vast te houden aan de overtuigingen die de leiders hen prediken. Als die twijfel en onrust aanhoudt, zetten die leiders de volumeknop voortdurend harder, gaan ze dreigen en wordt er ook al snel naar een zondebok gewezen. Maar, horen twijfel en onzekerheid niet bij het leven? Dan hebben we er dus mee te leven en moeten we er mee leren omgaan. Ja, dat leidt vanzelfsprekend tot verscheidenheid in denken. Maar is de kern van ons vrijheidsdenken niet dat we die verscheidenheid erkennen en respecteren? Om ons daarbij vervolgens nog mee te geven dat je mensen nooit mag dwingen te geloven in wat dan ook: 'You can force people to be baptised, but you cannot force them to believe… God doesn't love us by force of arms, or by the force of social pressure, or even by the force of intellectual argument'.

Op het plein voor de prachtige St. Giles kathedraal opnieuw standbeelden die mijn aandacht trokken. Twee in steen gehouwen geroemde mannen met hun domicilie in Edinburgh in de 18e eeuw. Ze hadden grote invloed op de westerse economische ontwikkeling en de filosofie. Adam Smith, de grondlegger van het economisch-liberalisme. Als een ieder zich zou laten leiden door zijn eigen belang, dan zou dat uiteindelijk leiden tot het grootst mogelijke maatschappelijke of algemeen belang, zo stelde hij. Dus overheid, laat het economisch leven over aan de markt en bemoei je er niet mee. Mag dit uitgelegd worden als een mooie rechtvaardiging voor het ultieme individualisme of egoïsme? Wellicht is dit wel vaak de consequentie geweest maar Smith zelf conditioneerde zijn basisprincipe met de waarschuwing daarin niet te vervallen en er ook te zijn voor de ander vanuit een welbegrepen eigenbelang.

Het tweede standbeeld was van David Hume, een Verlichtingsdenker en tijdgenoot van Voltaire en Rousseau in die 18e eeuw. Zijn filosofie is in de kern terug te voeren op de wijze les dat we als grote mensen weer meer moeten leren te kijken als een kind. Onbevooroordeeld en zonder allerlei 'frames' die ons objectieve kijken en denken in de weg staan. Ons hoofd zit vol met allerlei vooroordelen, gewoontes, denkpatronen, redeneringen, gedachtenconstructies en theorieën die ons in de weg staan om nog onbevangen als een kind te kijken. Het gevolg daarvan is dat we dikwijls te snel oordelen op basis van drogredenen en hersenspinsels in plaats van een goede waarneming over wat er nu feitelijk gebeurt in het echte leven, zo zegt Hume.

Wel, een stedentrip naar Edinburgh geeft stof tot nadenken. Hebben we in onze oordelen over wat er allemaal gebeurt echt onbevangen gekeken of ons laten leiden door ingeslepen denkpatronen? Houden we bij ons doen en laten de ander voldoende in het oog of volgen we alléén ons eigen belang? Respecteren we echt de verscheidenheid van denken of overstemmen we die met onze eigen waarheden?

Asje van Dijk