‘Met de kerk verdwijnt ook de zorgzaamheid in de samenleving’

BARNEVELD De camino naar Santiago liep hij al maar deze zomer wandelt Fred Kok (64) ook de pelgrimstocht van Utrecht naar Rome. Hij is op de kop af 25 jaar pastoraal werker bij de Sint Lucasparochie vanuit de Leusdense St. Jozefkerk en sluit die taak eind dit jaar af. Ook hier was hij altijd ‘onderweg’ met parochianen.

In het kantoor achter de kerk liggen verouderde en kapotte crucifixen in een doos. Ze worden vermoedelijk vernietigd, maar Fred kan het (nog) niet over zijn hart verkrijgen om dat te doen. In huize Kok in de stad Utrecht hing er ongetwijfeld ook aan de muur een kruis, waar u en uw broers en zussen naar keken. Wat was dit voor gezin?

,,Iedereen werd ingeschakeld om in het huishouden zijn steentje bij te dragen, want het was een groot gezin. Zo leerde ik koken, wassen en schoonmaken. Toen ik ging studeren had ik daar profijt van. Ik was nummer zeven in een rij van acht, terwijl mijn oudste broer als baby na drie maanden is overleden. Mijn moeder heeft daar veel last van gehad, maar dat werd in die tijd niet benoemd. Daar kwam bij dat er - juist in die tijd - andere mensen in kwamen wonen, en dat gaf conflicten. Dus kreeg mijn moeder klap op klap. Als kind heb je dat niet in de gaten, maar als gevolg had mijn moeder altijd een zwakke gezondheid, fysiek en psychisch. We hadden het ook niet zo breed. Mijn vader was eerst veehandelaar, melkrijder, verzekeringsagent en ten slotte buschauffeur.”

Pas toen de kerk macht kreeg om dingen te sturen, verbeterden er dingen in de samenleving. Totdat corruptie in de kerk toesloeg en dan ging het mis

Dan was hij vermoedelijk vaak van huis. Heeft dat ook invloed gehad op het beeld van uw goddelijke Vader?

,,Tot mijn zestiende heb ik mijn vader nauwelijks gezien, waardoor ik bijna geen band met hem kreeg. Na zijn pensioen kwam hij thuis en zag je hem weer teveel (lacht). Ik was een moederskindje, want met haar had ik een hele hechte band. Wat betreft mijn geloofsopvoeding had ik andere referentiefiguren dan mijn eigen vader. Zo zat ik telkens op katholieke scholen waar fraters les gaven, ook aan de mavo en meao. Dat zijn kloosterlingen, broeders en paters die in steden een functie hadden in het onderwijs en de gezondheidszorg. Dat was tot ongeveer 1950 eigenlijk de enige manier om in die beroepen terecht te komen. Dus was de band met God de Vader toch wel vanzelfsprekend voor mij.”

Was uw moeder een gelovige vrouw?

,,Ja, ze was streng katholiek. Toen vanaf 1965 de moraal van de kerk ingrijpend liberaler werd, had ze daar heel veel last van, want dat strikte kader bleek ineens allemaal niet waar te zijn. Dan ga je aan alles twijfelen. Zo kwamen mijn zussen ineens thuis met verhalen dat Adam en Eva niet echt hadden bestaan. Mijn moeder miste de aansluiting, daar heeft ze last van gehad, zodat ze een beetje de band met de kerk verloor.”

U niet in die tijd?

,,Ook. Ik had wel net mijn eerste communie gedaan, maar kwam bijna niet meer in de kerk. Een paar jaar later wilde ik geen vormsel doen, een soort belijdenis in de katholieke kerk. Maar belangstelling voor religie had ik wel. Dat had met mijn oma te maken. Zij was een constante factor, want zij had de aansluiting met de kerk wél bewaard. Vanaf mijn zeventiende had ik veel contact met haar, ook omdat mijn grootvader ziek werd. Mijn oma was heel religieus en fervent Maria-vereerster. Ze had ook diepe verhalen die mij raakten en de flexibiliteit tijdens de verandering van een dogmatische naar een vrijzinnige kerk. Dat vond ik heel bijzonder. Zo zei ze over mijn broers en zusters die niet meer naar de kerk gingen: ‘Ach, die hebben veel leukere dingen te doen. Ik ga wel voor ze’.”

Dus haakte u weer aan bij de kerk?

,,Ja, mijn oma zei dat ik gewoon weer eens naar de kerk moest gaan. Ik was ook erg braaf in die tijd en dus deed ik dat regelmatig. In zo’n geloofsgemeenschap krijg je dan contact met andere jongeren, zodat ik gezellig bij de soos en het jongerenkoor terecht kwam. Op termijn werd ik gevraagd voor het parochiebestuur en om koster te worden. Totdat het op mijn werk bij een bouwbedrijf niet goed ging, waardoor mijn toekomst onzeker werd.”

Dus ging u theologie studeren?

,,Inderdaad, want het leek me wel leuk, ook omdat ik er weinig vanaf wist. Ik deed eerst een hbo-opleiding en ging studeren in Utrecht. Het was wel erg wennen, ook al woonde ik toen nog thuis. Ik bracht mijn oma in die tijd met de auto overal naar toe. Dan hadden we gesprekjes over de kerk.”

De devotie van uw oma tot Maria heeft u zelf overgenomen. Waarom?

,,Ze vertelde dat ik het niet allemaal alleen hoef te doen. In de hemel zijn veel helpers. De grootste is Maria en alles wat je aan haar vraagt, komt bij God terecht. Zo voel ik dat nog steeds.”

Waarom bid u niet rechtstreeks tot God of Jezus?

,,Dat heeft met mijn opvoeding te maken. Voor materiële vragen ging ik naar mijn vader en andere dingen besprak ik met mijn moeder. Wat betreft Maria heb ik ook bijbelse steun. Zo lees je haar invloed tijdens de bruiloft te Kana. Ze maakte Jezus erop attent dat de wijn op was en zette Hem voor het blok. Daarna deed Hij wat nodig was en dat is de fundering van Maria als middelares en voorspreekster.”

Wat is uw visie op de Heilige Geest?

,,Het is de kracht waardoor God in mensen werkt. Mijn indruk is dat God niet zoveel ingrijpt in deze wereld. Hij probeert dat indirect te doen door mensen te veranderen. Ik kan me wel vinden in de uitspraak dat wij Zijn handen en voeten zijn. Dat wordt aangestuurd door Zijn Geest.”

Een tiran als Poetin is daar blijkbaar niet gevoelig voor? God laat hem blijkbaar zijn gang gaan…

,,Ja. Het staat in de Bijbel. De zondvloed was één keer en nooit meer. Nu maken we er zelf een zootje van, dus moeten we het ook zelf oplossen. Als we afwachten, verandert er niks.”

En ziektes en natuurrampen?

,,Die gebeuren. De wereld is niet volmaakt meer. Gods schepping was goed, maar door de eigenwijsheid van mensen gaat het mis.”

Eerder dit gesprek kwamen Adam en Eva even om het hoekje kijken. Hebben zij ooit geleefd volgens u?

,,Nee. Als ik de evolutietheorie lees en daar het scheppingsverhaal naast leg, loopt dat aardig parallel. Een dag van God duurt wat langer dan bij mensen. Mensen vroegen zich af hoe onze wereld toch zo rottig in elkaar zit en waarom we ongehoorzaam zijn geworden aan God. Daarom hebben we Adam en Eva daar de schuld van gegeven, om dat te verklaren. Je bent als mens volmaakt geschapen, juist als je kunt zondigen, want we hebben een vrije wil en een keuze, net als God. Als je die serieus neemt, moet je niet alleen het goede kunnen doen, maar ook het slechte. Als mensen eigenwijs zijn, moeten ze ook de consequenties daarvoor dragen. We moeten het doen met hoe het is en niet met wat er had kunnen zijn. Je kunt je ertoe verhouden.”

Staat u optimistisch in het leven?

,,Dat probeer ik wel, al valt dat niet altijd mee. Ik kijk naar het half volle glas en niet naar het half lege. Het is wel een basishouding, anders houd je het niet lang vol. Zeker in de huidige tijd van de katholieke kerk, waar genoeg aan de hand is. Door de secularisatie in Nederland wordt de kerk irrelevant en dat doet gewoon veel pijn, omdat je weet dat er zoveel goeds gedaan wordt vanuit de kerk. Als mensen dat niet meer zien dan verdampt er ook een stuk samenleven en zorgen voor elkaar. Dat komt op andere manieren wel terug, maar dat is dan anders gemotiveerd. Zo had je vroeger een geestelijke verzorger in een ziekenhuis. Die is er nu nog wel, maar dan op aanvraag en dan krijg je tien minuten maximaal, want zo’n pastor moet zijn tijd over het hele ziekenhuis verdelen. Dat is erg verschraald, net als in het onderwijs en de ouderenzorg. Zo verdwijnt met de kerk ook de zorgzaamheid in de samenleving. Het wordt beperkt tot mantelzorg uit eigen kring. Maar wat als je geen kinderen (meer) hebt of als die ver weg wonen? Daarom is een geloofsgemeenschap van belang, omdat je hier het omzien naar elkaar in stand probeert te houden.”

Hoe is de positie van de parochie in het dorp Leusden?

,,We hebben hele goede contacten met alle kerken. De oecumene is hier redelijk levend. We hebben goede contacten met de gemeente, want daar maken we werk van. Ik heb hier twee priestercollega’s, twee diakenen en een pastoraal werkster als collega. We zijn onderdeel van de Sint Lucasparochie, waar nog zeven geloofsgemeenschappen in de regio toe behoren.”

Wat is de charme van uw werk in de Sint Jozefparochie in Leusden?

,,Eerst heb ik zes jaar in een Utrechtse parochie gewerkt, dit was mijn twee benoeming. Ik heb vervolgens heel wat fusies meegemaakt, waardoor mijn werkgebied steeds groter en complexer werd, tot aan Harderwijk toe. Ik heb gemerkt dat mensen op zoek zijn naar de zin van het leven en wat de rol van God daarin kan zijn. Ik probeer ze daarbij te helpen, zoals bij de voorbereiding van een huwelijk, waarbij je spreekt over de betekenis van liefde. Aan de andere kant heb je te maken met uitvaarten. Je wilt recht doen aan de overleden persoon en de nabestaanden handvatten geven om met dat verdriet om te gaan. Dan kun je met mensen samen stappen in geloof zetten.”

Spreekt u dan ook over hemel en hel?

,,Ja, al hangt het van de mensen af of ze daar iets mee hebben. Samen met de evangelieteksten rond de verrijzenis van Christus, geeft mij dat voldoende bodem om in een hemel te geloven. Dat helpt mensen bij het verdriet. Ik geloof ook in een hel. Niet als een plek waar je voor straf naar toe gestuurd wordt, maar wel als een omgeving die je voor jezelf klaar maakt, omdat je liefdeloos met de wereld en mensen omgegaan bent. Dan kom je in een situatie terecht zonder God.”

De grote, kerkelijke instituties zullen wel verdwijnen, denk ik. In elk geval in de westerse wereld

Angst voor de hel is niet bepaald een fijne motivatie om te geloven, toch?

,,Nee, al is het wel heel lang een hulpmiddel van de kerk geweest. In Franse kathedralen zie je bij de uitgang meestal het laatste oordeel in beeld. Vroeger hield dit de mensen een beetje in het gareel. In die zin had angst in die tijd een functie. Want als je afgaat op de basisinstincten van mensen, dan zijn ze vooral met zichzelf bezig en hoe ze er beter van worden. In de maatschappij krijg je dan het recht van de sterkste. Dat is eeuwenlang gebeurd. Pas toen de kerk macht kreeg om dingen te sturen, verbeterden er dingen in de samenleving. Totdat corruptie in de kerk toesloeg en dan ging het mis.”

Hoe kan het geloof vandaag de dag vorm krijgen?

,,Door de kern van de Bijbel overeind te houden. Dat is: God lief hebben boven alles en je naaste als jezelf. Met heel je hart, je ziel en je verstand. Als we dat uit kunnen dragen in woorden en handelen, dan gaat de kern niet verloren. Maar de vorm zal ingrijpend veranderen, want de grote, kerkelijke instituties zullen wel verdwijnen, denk ik. In elk geval in de westerse wereld.”

In het secretariaatskantoor van de parochie hangt een schilderij van De Emmaüsgangers, een bekend bijbels verhaal waarin twee mannen treuren over de dood van Jezus en waar de opgestane Heer ineens met dit duo meeloopt en hen troost. Daar heeft u wel iets mee?

,,Ja. In de veertigdagentijd tot Pasen hadden we in 2017 het thema pelgrimeren. Daarom werd dit schilderij door Diana Mol gemaakt. Dit is ook hoe ik naar het leven kijk, want we zijn in ons leven vanaf onze geboorte voortdurend onderweg naar God. 

Net als de Emmaüsgangers zijn we steeds met elkaar aan het praten, terwijl we vaak vergeten dat Jezus met ons meeloopt. En als het echt zwaar in ons leven wordt, draagt Hij ons. Maar dat hebben we ook vaak niet in de gaten.”

Dat zal ongetwijfeld weleens door uw hoofd spelen als u in april naar Rome gaat lopen. Welke psalm zingt u dan het liefst tijdens het wandelen?

,,Psalm 40. Omdat dit precies weergeeft waarom ik graag in de kerk ben. Het refrein is: ‘Uw wil te doen, is mij vreugde’.”

Freek Wolff