'Klank vangen in materiaal moet je gaan [aanvoelen'
Aan de Paleisweg 6 in Garderen wordt aan de weg getimmerd, of beter: aan orgels en clavecimbels. Specialisten zijn in dienst van dit familiebedrijf en sleutelen met verfijnd gereedschap aan deze instrumenten, zodat er welluidende klanken tevoorschijn komen en musici uiting kunnen geven aan hun passie.
,,Carla Schultens, van de parochie in Barneveld, gaf bij ons een lezing over Gregoriaanse muziek voor de Sociëteit Garderen. Bovendien zag ik haar in actie als dirigente met een koor tijdens diverse gelegenheden. En zo kennen wij elkaar”, vertelt orgelbouwer Henk Klop. Hierdoor ontstond het contact met de katholieke kerk in Barneveld, waarna Wim Burgering (voormalig burgemeester) de communicatielijntjes legde met de orgelbouwer en organist Krijn Koetsveld. Om in het licht van het jubileum tot een concert te komen waarin het unieke orgel te beluisteren is.
BAROK EN RENAISSANCE Het bedrijf Klop Orgelbouw is in 1966 ontstaan. Klop senior is de oprichter en had een grote liefde voor clavecimbels. Dat lag niet voor de hand, maar in de jaren zestig kwam er een beweging op gang die terug ging naar de ‘oude muziek’ uit de tijd van de Barok en de Renaissance. ,,Mijn vader raakte daarbij betrokken en hij vond het leuk om dingen te maken. Door een voorman van die beweging, Gustav Leonard, is hij toen gestimuleerd om clavecimbels te gaan maken. Zo is hij begonnen, eerst in De Meern en vanaf 1968 al in Garderen”, steekt Henk van wal.
Orgel had zeker ook de belangstelling van zijn vader, maar een goede vriend, Jaap Fama, was reeds orgelbouwer in Utrecht. Zij wilden elkaar niet beconcurreren. ,,Aangezien Fama voornamelijk verder ging met het bouwen van grote kerkorgels en er vraag kwam naar verplaatsbare continuo orgels, is mijn vader begin jaren tachtig begonnen met het maken van kistorgels. Clavecimbels en kleine orgels hebben technisch gezien grote overeenkomsten, net als de speelaard en de beleving van de klank. Musici spelen daarom vaak en graag op beide instrumenten.”
Klop senior had van huisuit houtbewerking geleerd, want zijn vader was scheepsbouwer van zeiljachten. Een opleiding tot orgelbouwer bestaat niet, dit wordt geleerd door het te doen en te kijken naar historische voorbeelden. ,,Door die te kopiëren kun je het jezelf eigen maken. Zo is dat met het Monteverdi-orgel ook gebeurd. Je bestudeert de materie in de muziek, de brieven en de resten van de orgels die er nog zijn. Hoe heeft dat toen gefunctioneerd en geklonken? En dat probeer je dan te maken. Daarvoor moest mijn vader ook naar het buitenland, hoewel Nederland wel een voortrekker is geweest van die oudemuziekbeweging. De conservatoria in Den Haag en Amsterdam doen internationaal nog steeds goed mee. Er zijn ook historische instrumenten verscheept naar Amerika en Italië. Binnenkort gaat er een orgel naar Bogota en we maken er nog een voor Sydney in Australië. Maar we zijn overigens net zo blij als we een orgel voor onze buurman kunnen maken hoor.”
Henk Klop leerde veel van zijn vader, maar hij legt uit dat hij veel zelf in de praktijk moest ervaren. ,,Klank vangen in materiaal moet je aan gaan voelen. Dat geldt voor een musicus ook. Een orgeldocent kan zeggen dat je een toets met een vinger in moet drukken, maar dat is nog geen spelen. Het artistieke gevoel moet je zelf ontwikkelen. De klankvorming bij clavecimbels wordt onder meer bepaald door het materiaal en de dikte van de snaren, maar ook door de dikte van de klankbodem. Bij orgelpijpen geldt hetzelfde. Hoe dun maak je die wand? Hoeveel wind laat je toe op de plek waar het geluid ontstaat? Het gaat ook om een stuk druk waar het op functioneert. Veel factoren spelen mee. Verander je daar één van, dan verandert er iets anders mee. Dan kun je langzaam maar zeker tot een eindresultaat komen.”
Bij Klop worden orgels met houten pijpen gemaakt en niet met metaal (lood of tin). Dit heeft met de traditie te maken, vooral gericht op de zeventiende eeuw. ,,Ze zijn bedoeld voor de begeleiding van koormuziek en instrumentale muziek, de continuo. Zolang we hier uitdaging in zien, blijven we dit doen.” Bij Klop worden gemiddeld zo’n tien kistorgels per jaar gemaakt en dat aantal gaat ook op voor de clavecimbels. De acht personeelsleden van het bedrijf steken bovendien de handen uit de mouwen voor het onderhoud en de reparatie van de instrumenten. ,,Bij clavecimbels zijn dat vooral de plectra, want die slijten. Bij orgels is het schapenleer voor de balg na dertig á veertig jaar aan vervanging toe. Ook op de ventielen zit leer dat op termijn vervangen moet worden.”
Klop wijst er nog op dat het een misverstand is dat de orgels die Klop bouwt alleen voor kerkmuziek bestemd zouden zijn. Zo was het bewuste Monteverdi-orgel in zijn soort ook niet bedoeld voor kerkmuziek, maar voor kamermuziek. ,,Daarom moet de link met de kerk niet te snel gelegd worden. Dat hoeft niet per se. Ik ben wel gelovig, maar dat kun je los zien van het bouwen van orgels. Orgels worden natuurlijk wel vaak in kerken gebruikt en als begeleiding van geestelijke liederen, maar ik heb afgeleerd om in hokjes te denken.”
ENSEMBLE Dit is het moment waarop Koetsveld in kan springen, omdat de organist leeft voor de klassieke muziek en het orgel. De laatste vijf jaar nam hij met zijn ensemble wereldlijke stukken met hoofse poëzie op van de componist Claudio Monteverdi (1567-1643). ,,Hij leefde precies in de overgangsfase van de Renaissance naar Barok en wordt beschouwd als een van de leiders van die tijd. De grote switch was toen dat er solostemmen kwamen bij een orgel, clavecimbel, gitaar, luit, gamba, regaal of een luit. We noemen dat continuo. De expressie op die instrumenten werd hoe langer hoe individueler en vitaler.”
Toen Koetsveld een stuk opnam met een kistorgel, beviel hem dat toch niet goed, omdat de klank niet geheel overeenstemde met hoe Monteverdi het volgens hem bedoeld had. ,,Het mengde niet goed genoeg met de stemmen en instrumenten. Dus hebben we de opnames maar gestaakt. Want bijna altijd heb je bij kistorgels gedekte pijpen, waardoor je een zachtere, rondere klank krijgt. Maar in de Italiaanse muziek gebruikten ze de open pijpen. Zo ontstond er een idee en dat liet ik niet meer los. In Italië is een bouwer die orgels maakt met open pijpen, maar die hebben een heel bescheiden register. Dus ging ik met Henk en Niels in Garderen praten, om te overleggen wat ervoor nodig is om zo’n orgel te bouwen.”
Het moest compact zijn, in alle stemmingen gezet kunnen worden, de toonhoogte is van belang, het moet draagbaar zijn en kunnen functioneren in alle ruimtes. Dat was makkelijk gezegd, maar niet eenvoudig uit te voeren. ,,Ik heb veel met ze te doen gehad. Zo kwamen we van twee op vijf registers. Stap voor stap kregen we een multifunctioneel orgel, inzetbaar bij de muziek van Monteverdi, maar ook als continuo-instrument bij een Passion van Bach. De aanspraak van die open pijpen is van vitaal belang voor deze muziek! Het is een historisch misverstand dat we daar zo lang mee gewacht hebben.”
Vervolgens werd gesproken over elk detail, zoals de maten, de versiering en de houtsoort. Dat moest Italiaans cipressen worden. Door de beschildering lijken er panelen gebruikt met diepteverschil (met schaduw), terwijl het materiaal toch gewoon plat is. Een kenner moest in één oogopslag zien dat het uit Venetië en het jaar 1600 zou komen. Zo kwam Koetsveld ook terecht bij een Italiaans decorateur om een bijdrage te leveren. ,,Het was een heel proces. Je moet hier bevlogenheid voor hebben, een gevoel voor klank. We hebben er allerlei proeven mee gedaan met zangers en instrumenten. Het resultaat is verbluffend, want dit orgel spreekt ontzettend duidelijk. De overeenstemming was unaniem.”
Klop zegt dat hij de opmerkingen over klankkleur op de juiste betekenis moest interpreteren om het orgel naar wens te maken. Hij vergelijkt de bouw met een kok die een specifiek gerecht op smaak moet maken. ,,Dat begrijpt hij”, reageert Koetsveld. ,,Na een opmerking van mij, deden ze iets met de winddruk of de pijp en dan veranderde de klank ten goede. Mijn vak is het om voortdurend klanken te beoordelen en dat is hier ongelooflijk goed uit de verf gekomen. Ook mijn collega’s zijn wildenthousiast. Daarom is het mooi dat iedereen dit orgel kan gaan gebruiken.” Het Monteverdi-orgel is in bezit van het Nederlands Muziekinstrumenten Fonds (NMF). Er is ook een film gemaakt van het ontstaansproces van het orgel. Klop heeft geen idee hoeveel uren werk de bouw precies heeft gekost, maar na anderhalf jaar was het in januari 2020 gereed. De prijs van het orgel schommelt rond de 75 á 80.000 euro. ,,Alle details moeten verzorgd en netjes zijn, ook binnenin, voor het alziend oog. Dat willen wij gewoon, niet alleen met dit prestigieuze instrument, maar met álle orgels”, besluit de Gardereense bouwer.
BREED PUBLIEK Het concert - met organist Krijn Koetsveld en tenor Falco van Loon - staat op 23 september in het teken van het jubileum van de St. Catherinakerk. ,,In dit gebouw bestaat een prachtige akoestiek. De bevolking van Barneveld en omgeving is welkom in de brede zin van het woord. Je kunt het daarom als een oecumenisch concert zien”, licht Wim Burgering van de St. Lucasparochie toe. Koetsveld speelt dan uiteraard muziek van Monteverdi uit 1600, naast een stuk van Bach uit de tijd dat de parochie gesticht is.
De lokale katholieke kerk presenteerde vanwege het jubileum ook reeds een tentoonstelling en het boek ‘Van los zand tot vaste grond’. Bovendien zijn er speciale vespers en wordt de St. Lucasparochie onderdeel van een internationale klimaatmars (van Polen naar Edinburgh) die op 5 oktober Voorthuizen aan zal doen. Wandelaars eten en overnachten dan op camping Beloofde Land. Tijdens een discussieavond op donderdag 28 oktober zullen een imam, een rabbi van een liberaal-joodse gemeente, een predikant en deskundige dr. ir. Henk Kievit uit Barneveld met elkaar in gesprek gaan over duurzaamheid. Op zaterdag 13 november is er nog een korenmiddag, verzorgd door Vivace, Moluks kerkkoor Nada Nirwana en kleinkoor Cantabile, samen met het Barnevelds Philharmonisch Orkest. Kardinaal Wim Eijk, de aartsbisschop, zal het jaar afsluiten met een speciale kerkdienst op zondag 21 november.
