´Klaagzang, gebeiteld in steen, [opdat wij nooit vergeten´]
17 januari 2020 om 11:32
Een klaagzang, een breuklijn (in de geschiedenis) en een oproep om de massamoord op miljoenen Joden nooit te vergeten. Dat zijn de drie belangrijkste ingrediënten van het holocaustmonument, dat later deze maand op de Barneveldse begraafplaats wordt onthuld. ,,Het is belangrijk dat we de verhalen over de verschrikkingen van toen blijven vertellen.´´
Het monument, dat is ontworpen door Voorthuizenaar Gerard Overeem, wordt niet bij toeval op maandag 27 januari onthuld. Het is dan exact 75 jaar geleden dat concentratie- en vernietigingskamp Auschwitz werd bevrijd. Tussen 1940 en 1945 werden zo'n 104.000 Nederlandse Joden, Roma en Sinti vervolgd en vermoord. Auschwitz, het vernietigingskamp waar naar schatting 1,1 miljoen mensen werden vergast, is wereldwijd uitgegroeid tot universeel symbool voor de massavernietiging.
Thema van de gedenksteen is 'Elke oorlog is een breuk in de beschaving', dat tot uiting komt via een scheur in het kunstwerk. Ander belangrijk element is een Hebreeuwse tekst die is ontleend aan het Bijbelboek Job. Job was een steenrijke man, die door toedoen van de duivel, die een weddenschap was aangegaan met God, niet alleen zijn bezittingen, maar ook bijna al zijn dierbaren verloor. Vervolgens komen zijn vrienden hem ook nog eens de les lezen. Uiteindelijk schreeuwt hij het in Job 19: 23 en 24 als volgt uit:
,,Och, of nu mijn woorden toch opgeschreven wierden. Och, of zij in een boek ook wierden ingetekend. Dat zij met een ijzeren griffie en lood voor eeuwig in een rots gehouwen wierden.´´ (Statenvertaling)
,,Deze woorden -een klaagzang- zijn niet voor niets in het kunstwerk gebeiteld. Deze onbegrijpelijke massamoord mag nooit vergeten worden en is tevens een oproep aan iedereen, dat je niemand mag uitsluiten, op wat voor grond dan ook'', vertelt Barnevelder Leo Zinn (88), die in het voortraject namens de Joodse gemeenschap actief heeft meegedacht over de randvoorwaarden van het monument. ,,Het is wel goed om te vermelden dat deze klaagzang uit Job in de bijbel een positief vervolg krijgt in vers 25. ,,Want ik weet: mijn Verlosser leeft, en Hij zal de laatste over het stof opstaan.'' Vrij vertaald: mijn redder leeft en Hij zal uiteindelijk hier op aarde ingrijpen.''
BARNEVELDGROEP Begin vorig jaar werd het Barneveldse Vier5mei-Comité benaderd door burgemeester Asje van Dijk met de vraag om op 27 januari 2020 een holocaust-herdenking te organiseren en mee te denken over de realisatie van een bijbehorend monument. Aanleiding was een direct verzoek van het landelijke 4-5 mei comité. Het plaatselijke comité, dat onder leiding staat van Gert Broekhuis, reageerde positief op het verzoek. ,,De Joden die ten tijde van de Tweede Wereldoorlog in Barneveld geïnterneerd waren, maakten deel uit van de zogenoemde Barneveldgroep: een gezelschap van 670 joden uit heel Nederland, die vanwege hun verdiensten voor de samenleving werden gespaard. Zij werden niet vermoord in concentratiekampen, maar overgebracht naar Kasteel De Schaffelaar of Huize De Biezen. De meesten van hen hebben de oorlog overleefd. Daarnaast zijn er negen uit Barneveld afkomstige of in Barneveld geboren Joden vermoord. Burgemeester Asje van Dijk zal hun namen voorlezen tijdens de herdenking.''
Het monument krijgt een plaats naast de al bestaande monumenten op de Barneveldse begraafplaats. ,,Voor ons een waardige plek om naast alle andere oorlogsslachtoffers ook specifiek stil te kunnen staan bij de Joden die in de oorlog zijn vermoord'', vertelt Zinn.
NOOIT MEER ,,Met dit holocaustmonument onderstrepen we nog maar eens dat zoiets nooit meer mag gebeuren'', stelt Broekhuis fel. ,,Je mag geen mensen uitsluiten op grond van wat dan ook. De verhalen van toen moeten we tegen elkaar blijven vertellen. Om recht te doen aan de geschiedenis van onze (groot)ouders en om er zelf van te leren.''
,,En dat is hard nodig, want er zijn tegenwoordig steeds meer mensen die de holocaust ontkennen'', vult Zinn aan. ,,Hoe kun je dat doen? Dat is toch ongelooflijk? Ik moet helaas constateren dat het steeds belangrijker wordt om elkaar te herinneren aan onze gezamenlijke geschiedenis. Als we om ons heen kijken, dan zien we de onverdraagzaamheid toenemen. In Duitsland en de Verenigde Staten zijn de nazi´s weer in opkomst. Ze durven zich steeds openlijker te manifesteren.''
VUILE ROTJODEN Ook in zijn persoonlijke leven merkt Zinn dat hij als Jood op zijn tellen moet passen. ,,Ik ben betrokken bij de synagoge in Amersfoort. Die moet tegenwoordig bewaakt worden. Er hangen camera´s en als wij er als gemeenschap samenkomen, zijn we verplicht de politie in te lichten. Een jaar geleden werd er een bus rode verf tegen de synagoge gegooid. Gelukkig werden er daarna op dezelfde plek ook bloemen neergelegd, wat voor ons voelde als een mooie steunbetuiging.''
,,Tijdens een rondleiding door de stad werden we als groep uitgescholden door een vrouw, die langs fietste, haar hoofd omdraaide en riep ´Vuile rotjoden´. ´Nou zakt me de broek af´, dacht ik. ´Waar haalt ze dat nu vandaan?' Ik was echt woest.''
Dat de herdenking aan urgentie wint, constateert Broekhuis aan de hand van de groeiende belangstelling voor de jaarlijkse Dodenherdenking op 4 mei. Voor de speciale Holocaustherdenking op 27 januari worden Joden uit alle hoeken van Nederland naar Barneveld gehaald. ,,Mede dankzij de medewerking van Leo en de gebroeders De Liever (Louk en Karel) hebben we de nodige mensen kunnen achterhalen.''
ALS WEES UIT DE OORLOG De meeste familieleden van Leo Zinn hebben de Tweede Wereldoorlog overleefd. ,,Mijn opa en oma maakten deel uit van de Barneveldgroep, net als een oom en tante met hun gezin. Mijn opa was voor de oorlog een belangrijk man in Batavia. Hij was niet alleen rechter, maar bekleedde ook een vooraanstaande rol in de joodse gemeenschap daar. Daarom kwam hij op de lijst van mensen te staan die later als de Barneveldgroep bekend zouden worden. De familie van mijn vrouw verging het minder goed. Zij is als wees uit de oorlog gekomen.''
In de aanloop naar de onthulling van het holocaustmonument heeft Broekhuis zich verdiept in de geschiedenis van de Barneveldgroep; een gezelschap van zo´n 670 Joodse Nederlanders, dat de oorlog op een speciale manier overleefde. Zij stonden op een lijst die was samengesteld door Mr. dr. Karel Johannes Frederiks, die voor en tijdens de oorlog Secretaris Generaal van Binnenlandse Zaken in Nederland was. Frederiks vroeg Rauter, de SS Obergruppenführer en chef van de politie, of een bepaalde groep Joden op grond van bijzondere verdiensten uitgezonderd kon worden van transport.
,,Frederiks begon met 4 à 5 mensen, maar van lieverlee werd deze lijst langer en langer'', vertelt Broekhuis. ,,Toen al die honderden Joden waren opgepakt en samengevoegd, zijn de meest elitaire ondergebracht in Kasteel De Schaffelaar. De rest bivakkeerde in Huize De Biezen.''
Over dit bijzondere gezelschap is een documentaire gemaakt - ´Een gelukkige tijd´ - die in totaal anderhalf uur duurt. Broekhuis heeft de beelden uitgebreid bestudeerd en er een samenvatting gemaakt van achttien minuten, die op 27 januari vertoond zal worden. ,,Een nabestaande vat het hele gebeuren treffend samen. ´Het kon eigenlijk niet dat deze mensen gered werden, terwijl op datzelfde moment vele andere Joden naar vernietigingskampen werden gestuurd. Zij hebben daar geestelijk zwaar onder geleden. Ik begrijp dat heel goed, maar de andere kant is ook waar. Als de Barneveldgroep niet had bestaan, was ik er ook niet geweest´.''
GEEN LUXE LEVENTJE Broekhuis benadrukt dat de leden van de Barneveldgroep geen luxe leventje hadden. ,,Ze werden uiteindelijk allemaal naar Westerbork vervoerd; in veewagens nota bene, waar ze geen enkele bewegingsruimte hadden. Ze leefden voortdurend in onzekerheid. Gelukkig voor hen is een deel van deze Joden uiteindelijk in Zwitserland beland. De Duitsers hadden voertuigen nodig en betaalden die letterlijk met leden van de Barneveldgroep. Hoe bizar wil je het hebben? Voor hun overdracht werden de Joden snel opgelapt door medewerkers van het Rode Kruis, zodat ze er nog een beetje toonbaar uitzagen. Anderen zijn in Theresienstadt bevrijd door de Russen. De omstandigheden waren schrijnend; voortdurend leefden ze in angst: wat gaat er met ons gebeuren?''
,,Toen ik de film aan het bekijken en bewerken was, kreeg ik steeds vaker kippenvel. Als je goed luistert naar de verslagen van wat die mensen hebben meegemaakt...Vreselijk gewoon. De Duitsers waren er heel goed in om hun gevangenen te vernederen en stukje bij beetje hun menswaardigheid af te nemen. Als je twintig uur lang met honderd man in een veewagen moet staan, zonder sanitaire voorzieningen, dan kun je wel bedenken hoe die wagen er op een gegeven moment uitzag en hoe het daar stonk.''
PROGRAMMA Het openbare gedeelte van de holocaustherdenking begint maandag 27 januari om 13.00 uur op de Barneveldse begraafplaats De Plantage. ,,De bezoekers worden ontvangen in de aula, van waaruit we ons te voet naar het monument begeven. Yitshak Pagrach spreekt daar twee joodse gebeden uit: het Jizkor en de Kaddiesj. De wet schrijft voor dat hier tien joodse mannen bij aanwezig moeten zijn; een zogenoemde minjan, anders mogen deze gebeden niet worden uitgesproken.''
Aansluitend houdt burgemeester Van Dijk een toespraak. Hij leest onder meer de namen voor van de negen Joden uit Barneveld die ten tijde van de Tweede Wereldoorlog vermoord zijn. Vervolgens worden er twee kransen gelegd: één namens de gemeente Barneveld, één namens de joodse gemeenschap.
De rest van het middagprogramma speelt zich af in de grote zaal van Huize De Schaffelaar. Er is een optreden van kleinkoor Cantabilé, er wordt een film vertoond over de Barneveldgroep, er is een bijdrage van Ruth van der Meij (haar moeder maakte deel uit van de Barneveldgroep) en Louk de Liever houdt een voordracht. ,,Loek vertelt een aangrijpend relaas vanuit zijn perspectief als kind; over een jongen die ondergedoken zat, verraden werd en vervolgens werd overgebracht naar respectievelijk Westerbork en één van de vernietigingskampen.''
Aansluitend is er een buitenprogramma bij het joodse monument, waar Leo Zinn een toespraak zal houden. Ook wordt er een gebed uitgesproken en staat er een kranslegging op het programma. Rond 18.00 uur wordt het officiële gedeelte afgerond.
Er zijn bij het besloten gedeelte nog enkele plekken vrij voor belangstellenden. Zij kunnen een mailtje sturen naar vier5mei@gmail.com