Stoïcijns

,,Wat blijf jij daar stoïcijns onder." Hebt u het weleens gehoord? Men bedoelt dat iemand op een kwestie nogal gelaten, onaangedaan, gelijkmoedig reageert. Het lijkt op een zekere onverschilligheid of berusting. Daardoor heeft de uitdrukking een negatieve bijklank gekregen. Want hoe kan iemand verdriet of pijn onverstoord en zonder klagen dragen? Schijnbaar zonder emoties.

Het stoïcisme vindt z'n wortels in de klassieke oudheid, zo'n 300 jaar voor Christus. Het is echter een filosofie die niet de emotie onderdrukt of verbergt maar juist onderzoekt. De denkwijze wil daarbij nagaan wat wel in onze macht ligt en datgene dat niet in onze macht ligt, zodat we onze inspanningen richten op de eerste en geen moeite verspillen aan de tweede. En dat komt heel dicht bij een tekst die u misschien wel eerder hebt gehoord: "God geef me kalmte om de dingen te aanvaarden waaraan ik niets kan veranderen. De moed om de dingen te veranderen die ik kan veranderen. De wijsheid om te allen tijde het verschil tussen beide te zien." Een gebed van de Amerikaanse theoloog Reinold Niebuhr (1934).

UITDAGEN In de 'krokusvakantie' las ik het boek 'Hoe word je een stoïcijn?' van de Italiaanse hoogleraar filosofie Massimo Pigliucci. Ik had het boek al dwalend in een goede boekhandel gekocht en liet me uitdagen het te bestuderen.

Laat ik deze column benutten om wat stoïcijns denken met u te delen. Stel, u komt op uw werk in aanmerking voor een promotie die u erg graag wilt. Volgens uzelf ligt het in de rede dat u die ook zult krijgen, gezien de vele jaren die u al in het bedrijf werkt, de diploma's die u ondertussen met prachtige cijfers hebt behaald, uw uitstekende beoordelingen en uw goede verhouding met de medewerkers en uw baas. U weet dat volgende week de beslissing hierover wordt genomen. Slaapt u dan gewoon rustig de dagen daaraan voorafgaand? En kunt u de beslissing die door anderen wordt genomen aanvaarden, welke dat ook is? De stoïcijn zal daar inderdaad met een zekere kalmte mee omgaan, want hij heeft gedaan wat in zijn vermogen lag en realiseert zich zeer bewust dat hij de beslissing zelf niet kan beïnvloeden en accepteert deze, hoe die ook zal zijn.

Een ander voorbeeld. Uw zoon of dochter maakt plotseling andere keuzes dan die u hen altijd heeft voorgehouden. Ondanks de gelukkige jeugd en de goede band die u met uw kind dacht te hebben. Een gebruikelijke reactie zou spijt of verdriet kunnen zijn. Misschien wel omdat u zichzelf verwijt niet al het mogelijke te hebben gedaan toen hij of zij jonger was.

KALM EN NUCHTER Maar u kunt niet bedenken wat u eigenlijk anders had kunnen doen. U voelt zich wellicht machteloos, want uw kind is inmiddels volwassen en heeft een eigen leven. Probeer dan kalm en nuchter de harde realiteit van de situatie onder ogen te zien en te aanvaarden, zo leren de stoïcijnen. De dingen pakken niet altijd uit zoals wij dat willen. Het verleden kunt u niet veranderen en de beslissingen van uw kind liggen buiten uw macht. Het enige waar u wat aan kunt doen, is in het hier en nu; zorg ervoor dat u uw zoon of dochter in uw armen blijft sluiten zolang u dat wordt vergund, want ook die liefde is niet vanzelfsprekend, maar wel eindeloos mooi.

DEUGDZAAM Stoïcijns leven heeft alles met een deugdzaam leven te maken. Veelvuldig wordt aangehaakt op vier hoofddeugden: wijsheid, moed, matigheid en rechtvaardigheid. We hebben wijsheid nodig om in ingewikkelde situaties met vaak tegenstrijdige belangen de juiste weg te vinden en perspectief te bieden. Moed stelt je in staat om onder moeilijke omstandigheden en bij tegenwerking in moreel opzicht goed te blijven handelen. Matigheid vraagt om zelfbeheersing. We moeten onze begeerten en ons gedrag beheersen; ons niet overgeven aan uitwassen en uitspattingen. Rechtvaardigheid ligt ten grondslag aan een gezond gemeenschapsleven en betekent dat we ons waardig, dat is redelijk, billijk en eerlijk gedragen. Het is nog niet gemakkelijk die deugden in ons eigen leven en in het openbaar bestuur te praktiseren. Het kan ons zo tussen de vingers door glijden, zo blijkt wel uit de volgende zeevaartmetafoor van de Stoïcijnse filosoof Epictetus (1e eeuw na Chr.).

,,Om het schip te laten omslaan heeft de stuurman niet evenveel vakkennis nodig als om het overeind te houden; als hij het maar iets te veel naar de wind toekeert, is het verloren. En als hij dat niet met opzet doet, maar even zit te suffen, dan is het ook verloren. Als je maar even zit te suffen, ben je alles kwijt wat je tot nu toe bereikt hebt. Let dus goed op je indrukken, blijf er wakker bij."

Een beetje schipperen met onze principes, een oogje dicht doen als juist wijsheid, moed, matigheid en rechtvaardigheid gevraagd worden, het kan je uiteindelijk de vrijheid zo maar kosten.

Asje van Dijk